Don sông Trà – một trong 50 món đặc sản nổi tiếng Việt Nam

Từ lâu người dân Quảng Ngãi ví don là món ăn dân dã, đậm đà phong vị quê hương, ngon miệng và giàu chất bổ dưỡng. Tổ chức kỷ lục Việt Nam cũng đã công nhận don sông Trà là một trong bốn sản vật Quảng Ngãi lọt vào danh sách đặc sản nổi tiếng Việt Nam.

 Loài động vật độc đáo chỉ riêng dòng Trà Giang mới có

Don thuộc họ nhuyễn thể, vỏ hai mảnh, nửa đen nhạt nửa vàng, hình quả trám, to bằng móng tay út người lớn, dài hơn một phân. Vỏ don thường mỏng hơn các loài nhuyễn thể khác. Ruột chúng có màu vàng và những tua hồng bao quanh. Do nằm sâu dưới cát khoảng 5 phân nên mỗi năm don chỉ nổi lên một lần khi mực nước ngập khoảng một mét.

 Ở Quảng Ngãi, phần lớn don tập trung ở sông Trà Khúc. Loài don thường sống rải rác khắp lòng sông, bờ sông… và đông đúc nhất là ở khu vực gần các cửa sông. Môi trường ưa thích của loài nhuyễn thể này là đất cát.Cứ đến tháng 4, tháng 5, khi mùa khô hạn đã đến, người dân quanh sông Trà lại vào mùa cào don. Người ta thường đi cào don vào lúc nước ròng tức lúc con nước đang xuống. Vì don sống vùi mình dưới cát nên công việc cào don có vẻ như khó hơn xúc hến. Hôm gặp nước lớn, người dân phải ngâm mình hàng giờ trong nước mới đủ lượng don cho buổi chợ sớm mai.

Khác với nghề xúc hến, dụng cụ cào don có trọng lượng nặng hơn 10 kg, gồm một cán tre dài 2,5 m, thùng cào don dài 1m, ngang 80 cm. Dụng cụ cào don được gắn với dây đeo vào ngang hông, người cào một tay cầm cán tre, tay còn lại tì thắt lưng lấy thế đi giật lùi, vô cùng vất vả.

Những món ngon có một không hai từ don sông Trà

Don là món ăn không chỉ có cái tên lạ mà còn mang cả hơi thở cuộc sống của con người Quảng Ngãi. Những con don thân chỉ bằng đầu đũa ấy vậy mà chế biến rất nhiều món ngon. Phổ biến nhất là món canh don.

Sau khi cào về, don được ngâm trong nước để nhả hết bùn, rửa sạch rồi cho vào luộc trong nồi nước đun sôi trên bếp. Dùng thanh tre vót láng khuấy mạnh và đều tay liên tục cho don tách vỏ.

Nước luộc được cho vào nồi khác đun sôi và nêm gia vị cho vừa ăn, đãi lấy phần ruột (thịt don) rồi cho vào hũ sành. Hành tây xắt thành sợi mỏng rồi ngâm qua nước cho bớt mùi hăng, hành lá xắt nhỏ.

Bẻ bánh tráng sống vào tô, cho hành tây xắt sợi cùng hành lá xắt nhỏ lên trên rồi múc nước luộc don đang nóng ra tô, thêm tiêu xay nhuyễn là đã có tô don dân dã nhưng đậm đà hương vị.

Cũng có thể chế biến món don xào, rất đơn giản nhưng lại khá ngon. Khử dầu chín, cho don vào xào đến khi thấy don săn lại, nổ lách tách trong chảo thì nêm nước mắm ngọt, thêm tiêu, ớt chín, một ít hành tây rồi tắt bếp.  Món này nhâm nhi với rượu chắc chắn thực khách sẽ cứ xuýt xoa khen hoài.

Nhưng có lẽ độc đáo nhất là món cháo don. Vo một nhúm gạo, nấu cùng với nước luộc don đến khi gạo chín nhuyễn, cho thêm một ít gừng tươi rồi bắc xuống. Cháo don vừa ngọt, thanh, dậy lên hương thơm quyến rũ, là món ăn thích hợp cho cả người lớn và trẻ nhỏ.

Những người ăn cay có thể thêm muỗng ớt sa tế làm cho tô don tăng thêm vị ngọt. Nhiều người phá cách với món don ăn kèm trứng vịt lộn, tạo nên hương vị đặc trưng.

Ở Quảng Ngãi có rất nhiều quán don, nhưng ngon nhất là những quán ở vùng Phú Thọ, cách TP Quảng Ngãi chừng 5 km về phía đông. Nơi đây có cả một làng chuyên đi cào don ở cuối sông Trà.

Còn ở thị xã Quảng Ngãi có thể gặp don bán khắp nơi, từ các quán sang trọng đến các gánh vỉa hè. Dân sành điệu thường ăn don gánh. Do ở quán, cách nấu bị pha tạp và chủ quán thường hay sử dụng don làm sẵn để vào tủ lạnh.

Dẫu là đặc sản nức tiếng nhưng giá mỗi tô don chỉ ở mức 10.000 – 15.000 đồng, phù hợp với túi tiền của thực khách bình dân.

Có thể nói món don như đặc tính của người dân đất Quảng, không cầu kỳ, không đắt đỏ, cái ngon tự nhiên đến từ vị ngọt thanh lạ của con don đã tạo nên một đặc sản, một niềm tự hào của ẩm thực núi Ấn sông Trà.